Samarkanda: plan zwiedzania

Dzień 1: meczet Bibi Chanum, bazar Siab, deptak Islam Karimow, wieczorna wizyta w Registanie,
Dzień 2: poranek w Registanie, mauzoleum Gur-Emir, obserwatorium Uługbeka, Afrasijab, kompleks Szachi Zinda

Samarkanda przed wieku była jednym z ważniejszych ośrodków przemysłowych i naukowych w kraju. Swój największy rozwój zawdzięczała jedwabnemu szlakowi, który łączył Europę z Chinami. Największy rozkwit miasta miał miejsce w XV wieku, kiedy bezkompromisowy i najbardziej znany władca Azji Centralnej Timur Chromy nakazał zbudowanie miasta na nowo, by ustanowić je stolicą swojego państwa. Samarkanda, której nowy wygląd zainspirowały podróże władcy do Persji, znów uchodziła za jeden z najważniejszych ośrodków nauki i sztuki islamskiej. Stąd do dziś tak wiele tu medres (szkół, gdzie poznaje się tajemnice Koranu), meczetów i grobowców, które są najlepszymi przykładami architektura islamskiej na całym świecie. Od połowy XVI wieku Samarkanda straciła status stolicy na rzecz Buchary. O jej chwale przypomnieli sobie dopiero Rosjanie. W 1925 miasto na krótko stało się stolicą Uzbeckiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, jednak po 5 latach straciła ten tytuł na rzecz Taszkentu.

Registan: ikona Samarkandy

Ikoną Samarkandy jest znany z pocztówek plac Registan, którego nazwa oznacza „piaszczysty teren”. Trzy wielkie budowle wyłożone w całości turkusowymi i błękitnymi płytkami powstały wokół dawnego targowiska. Pierwszą z medres, po zachodniej stronie placu, ufundował wnuk Timura, Uług Beg w 1417 roku. Był on astronomem i matematykiem, który ściągnął do miasta uczonych, czyniąc ją intelektualną stolicą regionu. Stąd na fasadzie pojawiają się motywy geometryczne i gwiazdy. Największą jego atrakcją jest wejście na szczyt minaretu, skąd można zobaczyć panoramę centrum Samarkandy (chociaż ze względu na ograniczoną przestrzeń ciężko polecić te atrakcję osobom, które cierpią na klaustrofobię).

Lustrzanym odbiciem madrasy jest postawiona dwieście lat później po wschodniej stronie, identyczna szkoła Szir Dar. Szir oznacza „lwa”, którego wizerunek można wypatrzeć na portalu. Umieszczanie wizerunku ludzi i zwierząt jest sprzeczne ze sztuką architektury islamskiej, dlatego istnieje podejrzenie, że ich autorem są budowniczy z Persji, którzy byli wyznawcami zoroastryzmu. Budynek, który stoi przodem do zwiedzających jest najmłodsza madrasa Tillja Kari z połowy XVII wieku z olbrzymią kopułą i bogato złoconym wnętrzem. Podczas wizyty warto zajrzeć na dziedzińce budynków, gdzie kiedyś działały karawanseraje, a dziś sprzedawane są pamiątki.

Wieczorami odbywają się tu nawet spektakle światła i dźwięku – dlatego, moim zdaniem, Registan trzeba zobaczyć dwa razy: w ciągu dnia i po zmierzchu.

Szach-i-Zinda: wszędzie turkusy i błękity

Najstarszym zabytkiem Samarkandy jest zachowany w zachodniej części miasta zespół mauzoleów Szach i Zinda. To właściwie cmentarzysko wytoczono wzdłuż jednej alei, ale wyjątkowo zjawiskowe, bo wszystkie budowle wyglądają jak małe pałacyki lub świątynie ze szmaragdowymi kopułami i bogato zdobionymi wejściami płytkami ceramicznymi i kaflami, które są wyjątkowe ze względu na ich oszałamiającą kolorystykę będącą mieszkanką błękitów, fioletów i turkusów z kontrastowymi elementami.  To święte miejsce dla wyznawców islamu, gdyż pochowano tu kuzyna proroka Mahometa oraz uczonych, wojskowych i arystokratów. Znajduje się tutaj także grób kontrowersyjnego prezydenta Uzbekistanu, Islama Karimova rządzącego krajem od czasu rozpadu ZSRR do 2016 roku. W grobowcach z XIV w. spoczywają siostry i siostrzeniec Timura.

Meczet Bibi Chanum: ślad po pocałunku

To, że Timur był megalomanem może świadczyć ufundowany przez niego potężny meczet Bibi Chanum. Środki na jego postawienie pochodziły z wyprawy do Indii, a przy ich pracach wykorzystywano blisko setkę sprowadzonych na tę potrzebę słoni. Meczet zbudowany został na cześć głównej żony Timura. Według legendy nadzorowała ona budowę
meczetu podczas nieobecności męża. Podczas prac jeden z architektów zapałał do władczyni
uczuciem i nie chciał dokończyć budowy, jeśli nie będzie mógł jej pocałować. Bibi zgodziła się, ale pocałunek zostawił ślad na jej policzku. Kiedy Timur wrócił, architekt został skazany na śmierć, a żonie nakazał zakrywać twarz. Od tamtej pory wszystkie muzułmanki mają obowiązek zakrywania się przed pożądliwym wzrokiem mężczyzn.

Klątwa Gur Amir

Sam Timur leży w oddzielnym grobowcu w bogato zdobionej złotem trumnie. Mauzoleum to nazywa się Gur Amir i znajduje się ok. 1,5 km na zachód od Registanu. Z miejscem pochówku wiąże się legenda – rzekomo każdy, kto spróbuje otworzyć trumnę, ściągnie nieszczęście na siebie i na swój kraj.  Nie wierzycie? Posłuchajcie tej historii: kiedy jeden z naukowców radzieckich, chciał sprawdzić, czy faktycznie pochowany jest w niej słynny władca, otworzył trumnę, wywołując lawinę nieszczęść: następnego dnia Niemcy wypowiedzieli ZSRR wojnę.
Timur nigdy nie spodziewał się, że zostanie tu pochowany. Władca zbudował dla siebie kryptę w miejscowości swoich narodzin, czyli Szachrisabz, jednak zmarł niespodziewanie na zapalenie płuc w Kazachstanie w trakcie planowania wyprawy przeciwko Chińczykom zimą 1405 roku. Zasypane śniegiem drogi umożliwiły transport ciała jedynie do Samarkandy. Podobnie jak w przypadku innych muzułmańskich mauzoleów, zamiast grobowców, w mauzoleum można zobaczyć jedynie kamienie wskazujące na miejsce pochówku. Faktyczne krypty znajdują się w komorze pod nimi.

Złotozębne handlarki

Tuż koło meczetu znajduje się najbardziej tradycyjne targowisko Samarkandy – Siab. To okazja na skosztowanie lokalnych specjałów, w tym świeżych i suszonych owoców sprzedawanych przez złotozębne handlarki.

Obserwatorium astronomiczne Uług Bega

Jak wspomniałem wcześniej Samarkanda była w średniowieczu intelektualnym centrum świata. Wszystko za sprawą wnuka Timura, Uług Bega. Był on największym uczonym swoich czasów, który za swojego życia przeprowadził  wiele badań naukowych – niekiedy wyprzedzając naukowców w Europie. Uług Bega na Starym Kontynencie rozsławił gdańszczanin, Jan Heweliusz. To że na naukę spoglądano w tamtych czasach dojść podejrzliwie może świadczyć fakt, że środkowoazjatycki astronom zginął z rąk własnego syna. Jednym z zabytków Samarkandy są pozostałości jego obserwatorium astronomicznego, które jednak póki co w całości znajduje się pod ziemią. Być może kiedyś odkopane i udostępnione zwiedzającym, tymczasem o Uług Begu i jego działalności można dowiedzieć się z kameralnego muzeum.

Starożytny Afrasijab

Kilometr na zachód od niego znajduje się stanowisko archeologiczne Afrasijab. To skromne pozostałości po pierwszym mieście istniejącym w tym miejscu, którego początki datuje się na VII w. p.n.e. Osobiście nie znalazłem tutaj zbyt wielu interesujących rzeczy – myślę, że znacznie bardziej przypadnie ono do gustu wielbicielom archeologii. Podobnie jak muzeum, w którym można zobaczyć ponad 20 tys. eksponatów ze wszystkich okresów istnienia miasta.

Samarkanda na liście UNESCO

Samarkanda jest piękna i sterylnie odnowiona, ale brak w niej ducha autentyczności, którego czuć choćby w Bucharze czy Chiwie. Miasto znajduje się na Liście Światowego Dziedzictw UNESCO i jest wręcz oblegane przez turystów.